Cmentarze Galicji Zachodniej

W czerwcu 1915 roku zapadła decyzja o rozpoczęciu budowy cmentarzy na całym terenie Galicji. Na decyzję wpłyneły względy sanitarne, zwłoki znajdujące w płytkich grobach ulegały szybkiemu rozkładowi, groziło to wybuchem epidemii. Pola uprawne usłane mogiłami żołnierzy nie nadawały się do uprawy, a reszta miejsc pochówku żołnierzy była rozsiana na dużym obszarze i trzeba było jak najszybciej obszar Galicji doprowadzić do normalności i produktywności. W tym celu 3 listopada 1915 roku przy wiedeńskim Ministerstwie Wojennym powstał IX Wydział Grobów Wojennych Kriegsgrãberabteilung. Miał za zadanie koordynację prac nad zakładaniem cmentarzy wojennych. Do najważniejszych jego zadań należało ekshumowanie ciał poległych, ewidencjonowanie a także projektowanie, budowanie i nadzór nad ozdabianiem cmentarzy. Obszar działania Oddziału obejmował rozległe tereny walk armii austriacko-węgierskiej takie jak : tereny Serbii, Wołynia, Karpat i Galicji. Podzielono ją na trzy strefy, głównymi ośrodkami były Kraków dla Galicji Zachodniej, Przemyśl dla Galicji Środkowej i Lwów dla Galicji Wschodniej. Cmentarze wojenne w Małopolsce zostały utworzone w trakcie działań wojennych, przy braku materiałów budowlanych, powstawały w ciągu dwóch lat (1916-1918) Krakowski Oddział Grobów Wojennych powstał w listopadzie 1915 roku. Kierownikiem oddziału był Rudolf Broch, niezmordowany organizator i animator wielu działań, którego łatwość w nawiązywaniu kontaktów oraz siła przebicia sprawiły że Cmentarze w Galicjii Zachodniej uzyskały wysoki wymiar artystyczny i techniczny. Krakowski Oddział Grobów Wojennych był podzielony na oddziały porządkowe, ekshumacyjne, ewidencyjne. Pracowało w nim ok. 3000 tys. ludzi: wojskowych, cywili i jeńców. Wśród nich było wielu utalentowanych rzemieślników cieśli, murarzy lub kamieniarzy. Wszystkie umiejętności były rozpoznane i wykorzystywane przez kierownictwo. W powstawaniu cmentarzy można było wyróżnić kilka etapów: ekshumacja, zakładanie cmentarzy, pochówek, tworzenie prowizorycznych dekoracji, aż wreszcie budowa trwałych monumentalnych struktur. Prace w Krakowskim Oddziale były tak zorganizowane że odbywały się konkursy na najlepsze projekty cmentarzy. Większość galicyjskich cmentarzy tworzono tak aby mogły odbywać się na nich uroczystości religijne oraz patriotyczne. Krakowski Oddział Grobów Wojennych został podzielony na 10 Okręgów, z głównymi siedzibami w Żmigrodzie, Jaśle, Gorlicach, Łużnej, Pilźnie, Tarnowie, Dąbrowie Tarnowskiej, Brzesku, Bochni, Limanowej oraz dodatkowo utworzono XI Okręg Twierdzy Kraków. Każdym okręgiem kierowali dowódcy którzy mieli za zadanie sprawowanie funkcji technicznych pomocniczych i organizacyjnych, kierownicy artystyczni którzy dbali o kształt artystyczny. 

Mapa okręgów

Kliknij na mapę by wybrać dany okręg.  

 

Kierownicy artystyczni okręgów

I OKRĘG CMENTARNY - NOWY ŻMIGRÓD

Dušan Jurkovic

Wybitny słowacki architekt, urodził się w 1886 roku w Tura Luka. Absolwent Wiedeńskiej Kunstgewerbeschule. Budowniczy, działacz kulturalny i społeczny. Na początku 1915 roku został powołany jako "ochotnik pospolitego ruszenia" i skierowany do Oddziału Grobów Wojennych, w którym pełnił funkcję kierownika artystycznego I Okręgu cmentarnego "Nowy Źmigród". W czasie pełnienia funkcji kierownika zaprojektował i zrealizował około 35 cmentarzy. Postać niekonwencjonalna i najbardziej znana w środowisku artystycznym Oddziału Grobów Wojennych za najbardziej udane kompozycyjnie i krajoznawczo rozwiązania projektowe cmentarzy w Galicji Zachodniej. Oprócz projektów kompozycyjno - przestrzennych, projektował także elementy składowe nekropolii, a także detale wystroju (kilkanaście wersji drewnianych krzyży nagrobnych oraz duże krzyże kamienne centralne, pojedyńcze i w zespołach), które wykorzystano również w innych okręgach. Zaprojektowane krzyże wykonywane były głównie w materiale drewnianym, kamiennym oraz żeliwnym z palmetową dekoracją. Inspiracja słowackiego architekta wywodziła się głównie z budownictwa regionalnego oraz z niespotykanego wyczucia nastroju krajobrazu beskidzkiego. Oprócz projektów cmentarzy Dusan Jurkovic znany jest również z innych projektów takich jak:
• domu Regionalnego w Skalicy (1905 r),
• pomnika nagrobnego Josefa Milislava Hurbana,
• pomnika Słowackiego Powstania Narodowego, wybudowanego w 1949 roku, przypominającego swym wyglądem niektóre kamienne cmentarze Jurkovica,
• rekonstrukcji kasztelu z przełomu XVI i XVII w. w Spiskim Szczawniku,
• opracowanym w 1933 roku lecz niezrealizowanym projekcie stacji koleji liniowej w Łomnicy Tatrzańskiej.
Do końca swych dni brał udział w życiu zawodowym oraz twórczym. Zmarł w 1947 roku.

Ur.1868 Tura Luka - Zm.1947 r.

II OKRĘG CMENTARNY - JASŁO

Johann Jager

Niemiecki porucznik w stanie spoczynku, z wykształcenia inżynier budowlany. W kadrze Oddziału Grobów Wojennych wymieniony w grupie rzeźbiarzy. Był kierownikiem artystycznym II Okręgu jasielskiego od 25 lipca 1917 roku. Autor prawie wszystkich cmentarzy w podległym mu Okręgu. Jego dzieła nie należą do najlepszych osiągnięć twórczych i przez innych autorów są określane jako "typowo niemieckie", z tego względu są przeciwieństwem twórczości działającego w I Okręgu Dusana Jurkovica. Jest również autorem projektów małych drewnianych krzyży na kolumnowych cokołach wzorowanych na nagrobkach cmentarzy rumuńskich w Karpatach.

 

III OKRĘG CMENTARNY - GORLICE

Hans Mayr

Porucznik pospolitego ruszenia. Zasłyną jako architekt i inżynier budowlany. Studiował w Wiedniu, uczeń Otto Wagnera. Przed I wojną światową razem z Teodorem Mayerem prowadził firmę architektoniczną w Bielsku (Bielitz). Posiadał doświadczenie w projektowaniu, był bowiem autorem bielskiego cmentarza ewangelickiego. Był również twórcą projektu zespołu budynków, pasażu Komunalnej Kasy Oszczędności w Bielsku. W obydwu projektach zastosował elementy które w późniejszym czasie rozwinięte i w ulepszonej formie pojawiły się na galicyjskich cmentarzach.W KGA powierzono mu III Okręg Cmentarny Gorlice, również był autorem większości cmentarzy w XI Okręgu Cmentarnym Kraków.

Ur.5 września 1877 Wiedeń - Zm.1 grudnia 1918 Wiedeń

 

IV OKRĘG CMENTARNY - ŁUŻNA

Jan Szczepkowski / Johann Ritter von Szczepkowski

W dokumentacji KGA figuruje pod nazwiskiem Johann Ritter von Szczepkowski, architekt. Naprawdę był rzeźbiarzem, absolwentem Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanym, a następnie Wydziału Rzeźby krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Pobierał choć krótko naukę w Paryżu u Emila Bourdella i Augusta Rodina. Przed wojną był działaczem w ugrupowaniu "Sztuka" i Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana, a po wojnie Stowarzyszenia "Rym". Do wojska austriackiego powołany został pod koniec lipca 1914 roku. Brał udział w walkach na froncie do maja 1915 roku, gdy został ciężko ranny. Odznaczony Krzyżem Walecznych, awansował do stopnia porucznika oraz został kierownikiem artystycznym IV Okręgu Cmentarnego w Łużna.

Ur.1878 Stanisławów - Zm.1964 Warszawa 

 

V OKRĘG CMENTARNY - PILZNO

Gustav Rosmann

Studiował w Wiedniu u Otto Wagnera. Był kierownikiem artystycznym V Okręgu Cmentarnego Pilzno, którą tą funkcję sprawował do 1 czerwca 1917 roku. Niektóre z zaprojektowanych przez niego cmentarzy powstały przy współpracy z Michaelem Matscheko von Glassnerem. Projekty Rosmanna powstawały też w innych okręgach cmentarnych. Inne budowle zaprojektowane przez niego w czasie służby w KGA to kaplica na cmentarzu garnizonowym w Ołomuńcu oraz budowla przypominająca minaret w muzułmańskiej części cmentarza.

Data urodzin i śmierci nieznana

 

VI OKRĘG CMENTARNY - TARNÓW

Heinrich Karl Scholz

Był rzeźbiarzem, w okresie 1900 do 1909 studiował w państwowej szkole zawodowej w Reichbergu (Liberec) a następnie naukę kontynuował w wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym czasie zaczął odnosić swoje pierwsze sukcesy - stworzył kamienną statuetkę Madonny na fronton nowego kościoła w Raspenau, rzeżbę Waltera z Vogelweide w Dux. Wielokrotnie był nagradzany za swoje osiągnięcia m.in. dwoma złotymi medalami Fügera i nagrodą Gundela. W latach 1909 - 1912 otrzymał stypendium od cesarza Franciszka Józefa. W okresie 1915 - 18 projektował cmentarze w IV Okręgu Cmentarnym Tarnów. Był twórcą wszechstronnie utalentowanym, tworzył rzeźby drewniane i kamienne. Dzięki jego umiejętnościom powstała największa liczba rzeźb i płaskorzeźb oraz reliefów w okręgu tarnowskim. Po zakończeniu działań wojennych przeniósł się do Wiednia, gdzie zajął się projektowaniem pomników, statuetek i medalionów. 

Ur. 1880 Raspenava - Zm.1937 Wiedeń

 

VII OKRĘG CMENTARNY - DĄBROWA TARNOWSKA

Komendantami tego okręgu byli :

  • porucznik D. Josef Pruchnik od 2 lutego 1916 r., do 16 grudnia 1916 r.
  • podporucznik Stanislaus Ziolowski od 16 grudnia 1916 do 14 czerwca 1917 r.
  • porucznik Johann Watzal od 14 czerwca 1917 do 30 listopada 1917 r. Był on jednocześnie Kierownikiem Artystycznym i głównym projektantem większości cmentarzy w VII Okręgu.

 

VIII OKRĘG CMENTARNY - BRZESKO

Robert Motka

Austriacki architekt, porucznik w stanie spoczynku. Początkowo został przydzielony do III Okręgu cmentarnego, gdzie w miesiąc po bitwie pod Gorlicami, w czerwcu 1915 roku przygotował projekt prowizorycznego cmentarza na Boczniowej Górze (obecnie cmentarna) przed uroczystościami Święta Zmarłych roku 1915. W styczniu 1916 roku został przeniesiony do Okręgu VIII brzeskiego, gdzie działał jako kierownik artystyczny i główny projektant do 26 kwietnia 1917 roku. Jest autorem wielu niezrealizowanych projektów takich jak: pomnik bitwy pod Gorlicami tzw. Siegesdenkmal - Ehrenhalle czy kaplicy memoratywnej na cześć przełamania obrony rosyjskiej na linii dolnego biegu Dunajca w maju 1915 roku, o nieznanej lokalizacji.

 

IX OKRĘG CMENTARNY - BOCHNIA

Franz Stark

Austriacki architekt, porucznik w stanie spoczynku. Kierownik artystyczny i główny projektant w Okręgu IX "Bochnia" do 1 stycznia 1918 roku. Projektant kaplicy na cmentarzu nr 310 w Leszczynie oraz kilku wersji krzyży nagrobnych z płaskowników. Większość zaprojektowanych cmentarzy zrealizował w uproszczonej formie, aby uzyskać rezerwy materiałowe na kilka reprezentacyjnych cmentarzy.

 

X OKRĘG CMENTARNY - LIMANOWA

Gustav Ludwig

Studiował w Brnie i w Nowym Jorku. Kierownik artystyczny X Okręgu Cmentarnego Limanowa. Autor rozległych założeń cmentarnych na wzgórzu Jabłoniec nad Limanową i cmentarza stylizowaną ludową kaplicą w Kamionce Małej - Orłówce. Był twórca wielu typów żeliwnych krzyży, wykorzystanych w większości okręgów cmentarnych. Ur.1876 Brno - Zm.1952 r Monachium

 

XI OKRĘG "ZACHODNI" - KRAKÓW

Okręg ten nie miał przydzielonego kierownika artystycznego ale wiadomo, że wiele cmentarzy zaprojektował Hans Mayr.